Phát biểu tại Lễ khai hội, Chủ tịch UBND huyện Ba Vì Đỗ Mạnh Hưng cho biết, trong tâm thức dân gian của người dân xứ Đoài, Tản Viên Sơn Thánh tên thật là Nguyễn Tuấn, là con của Thánh mẫu Đinh Thị Đen và Cố phụ Nguyễn Cao Hành, sinh ra tại Động Lăng Sương, nay thuộc xã Đồng Trung (huyện Thanh Thủy, tỉnh Phú Thọ). Ngài là hiện thân của một vị thần núi, cai quản không gian thiêng của ngọn núi Tản cao chót vót phía Tây kinh thành Thăng Long - nơi đó là địa linh, ở vào vị trí trấn thủy trọng yếu chống lại sự tàn phá của thủy tai do dòng sông Đà và sông Hồng gây ra.
Tản Viên Sơn Thánh còn là hiện thân của nhân vật anh hùng chiến đấu chống lại thế lực ngoại bang, liên minh các bộ tộc, bảo vệ địa bàn cư trú của cư dân.
Tản Viên Sơn Thánh còn là nhân vật anh hùng sáng tạo văn hóa, tạo ra lửa, khơi nguồn nước cứu nạn dân chúng, dạy dân các nghề nghiệp khác nhau và được tôn thờ như một vị tổ sư bách nghệ. Tôn vinh công trạng, ân đức của gia đình Ngài, việc thờ phụng được nhân dân trong vùng lưu truyền và tiếp nối ngàn đời. Vì thế, hành trạng và chiến công kỳ vỹ lẫy lừng của hình tượng nhân vật Tản Viên Sơn Thánh đã có sức sống lâu bền trong tâm thức dân gian, được nhân dân tôn kính và lập đền thờ trên địa bàn huyện Ba Vì và ở nhiều nơi trong vùng văn hóa Xứ Đoài địa linh nhân kiệt. Đặc biệt là cụm di tích lịch sử văn hóa Tản Viên Sơn trên núi Ba Vì. Ngài được phong tặng, tôn vinh là Đệ nhất Phúc thần, Thượng đẳng tối linh thần, Nam thiên thánh tổ. Đứng đầu bất tử trong tín ngưỡng thiền điện Việt.
Chủ tịch UBND huyện Ba Vì Đỗ Mạnh Hưng phát biểu tại Lễ khai hội
Chủ tịch UBND huyện Ba Vì Đỗ Mạnh Hưng cho biết, Ba Vì không chỉ nổi tiếng về cảnh quan tươi đẹp, sơn thủy hữu tình mà còn là vùng đất cổ, không gian văn hóa đậm đặc gắn với truyền thuyết Tản Viên Sơn Thánh, vị anh hùng thời kỳ dựng nước của dân tộc và tục thờ cúng Tản Viên đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa tinh thần lâu đời của nhiều thế hệ người dân Ba Vì... Núi Tản Viên và thần núi Tản Viên có quan hệ trực tiếp với kinh đô Phong Châu xưa trong niềm tin và tín ngưỡng của người Việt - Mường cổ trong vùng Văn hóa Hùng Vương.
Nối tiếp truyền thống dân tộc, huyện Ba Vì đã duy trì tổ chức Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh trong suốt 15 năm qua, tri ân công đức, bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị của di sản văn hóa. Chính vì vậy, truyền thống và tục thờ Đức Thánh đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể năm 2018.
Năm nay, huyện Ba Vì khôi phục và tổ chức lễ hội Tản Viên Sơn Thánh tại cụm di tích đền Thượng, đền Trung, đền Hạ với mong muốn, những giá trị văn hóa của lễ hội, những phong tục tập quán của Ba Vì được bảo tồn và lan tỏa mạnh mẽ.
Hiện nay, trên địa bàn huyện có 397 di tích đã được kiểm kê, trong đó có 120 di tích thờ Đức Thánh Tản và 134 di tích đã được xếp hạng các cấp tiêu biểu như: Di tích quốc gia đặc biệt đình Tây Đằng, di tích đình Thụy Phiêu, di tích đình Chu Quyến... Trong chiến lược phát triển, huyện Ba Vì xác định, di sản văn hóa là tài sản vô giá, gắn kết cộng đồng dân tộc. Đây cũng là nguồn lực để làm phong phú các sản phẩm du lịch, góp phần phát triển kinh tế - xã hội.
Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh được tổ chức chính lễ vào ngày 14 tháng Giêng năm Giáp Thìn (tức 23/2/2024) tại Di tích lịch sử - Văn hóa quốc gia đền Hạ thuộc xã Minh Quang và không tổ chức rước liên vùng với huyện Thanh Thủy (Phú Thọ). Từ mùng 1 Tết cho đến hết rằm tháng Giêng, dự kiến huyện Ba Vì sẽ đón trên 100.000 lượt khách. Riêng cụm di tích thờ Đức Thánh Tản Viên Sơn trên núi Ba Vì đón khoảng 90.000 lượt khách.
Tiết mục biểu diễn trong lễ khai mạc mang đậm màu sắc văn hóa Mường
Tại lễ hội, người dân và du khách thập phương được tham gia nghi thức dâng hương tưởng nhớ công ơn Đức Thánh Tản, cầu cho mưa thuận, gió hòa, nhân cường, vật thịnh, dân sinh ấm no, hạnh phúc. Đồng thời, trong lễ khai mạc, du khách được thưởng thức màn trình diễn trống hội, hát múa Trường ca sử Việt và sử thi tái hiện truyền thuyết Sơn Tinh cầu hôn con gái Vua Hùng, giúp dân chế ngự thiên tai.
Ở phần hội, Ban tổ chức sẽ tổ chức các giải thi đấu thể dục thể thao, văn hóa văn nghệ và các trò chơi dân gian truyền thống từ 13h đến 22h các ngày 22 và 23/2 (tức ngày 13, 14 tháng Giêng).
Trước đó, vào đêm và rạng sáng 13 tháng Giêng, người dân đã tổ chức lễ rước nước từ sông Đà về đền Hạ, dâng hương tại các di tích: Đền Thượng, đền Bác Hồ, đỉnh Mẫu (xã Ba Vì), đền Trung, chùa Tản Viên (xã Minh Quang) và tế thỉnh Đức Thánh tại đền Hạ.
Trong ngày khai mạc Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh, UBND huyện Ba Vì cũng tổ chức khai mạc mùa du lịch Ba Vì 2024 nhằm giới thiệu, quảng bá các sản phẩm du lịch của huyện như: Du lịch sinh thái - nghỉ dưỡng; du lịch văn hóa - tâm linh; du lịch nông nghiệp, nông thôn và cộng đồng.
