Nghệ nhân Vân Mai là trường hợp hết sức đặc biệt. Không phải con nhà nòi. Không được một ca nương có tiếng nào truyền dạy. Nhưng giọng hát của chị đều được giới chuyên môn công nhận. Cảm nhận cái đẹp của ca trù, chị tự học, không ngừng nỗ lực vươn lên. Và bây giờ chị truyền tình yêu ca trù cho mọi người. Vào mỗi sáng chủ nhật, NSƯT Vân Mai thường đến Bích Câu đạo quán từ sớm. Trên chiếc sập kiểu cổ, mắt khẽ nhắm hờ, Vân Mai ngồi xếp bằng. Khẩu hình mở nhỏ, hơi buông tưởng như rất khẽ mà âm thanh lại có sức nặng như được dồn nén từ cõi lòng rồi bật ra. Giọng ca hòa trong tiếng phách khi nổ chí chát, khi lách tách, lách tách những âm thanh mỏng tang cùng với tiếng "tùng tếnh" trầm trầm của đàn đáy. Lắng lòng trong không gian yên tĩnh, những lời ca như đưa người ta về những miền xưa cũ... Bao giờ cũng thế, chị sửa soạn cỗ phách, "ướm" giọng trước khi lên lớp với học trò.
Một điều ít ai biết rằng, ca nương Vân Mai là một bà chủ cửa hàng kinh doanh ngành hàng sứ vệ sinh ở phố Bích Câu, cách Bích Câu đạo quán chừng hơn trăm bước chân. Vân Mai vốn mê âm nhạc. Trong suốt thời gian công tác tại Tổng cục Hậu cần, chị luôn đi diễn cho đơn vị, cho dù không chuyên. Đầu những năm 1990, chị "gặp" ca trù. Vân Mai giỏi hát chèo, giỏi các kỹ thuật luyện thanh, nhưng chị thực sự chỉ bị chinh phục bởi ca trù. Ca trù đòi hỏi những kỹ thuật đặc biệt, chị nghe băng rồi tập. Việc khó tiếp cận ca trù khiến chị càng mê, càng muốn "tìm thày, tìm thợ". Vân Mai gặp nhiều nghệ nhân nổi tiếng, song lúc bấy giờ, ca trù bị bỏ quên. Nhiều nghệ nhân tâm huyết, nhưng không tin rằng có người ham mê ca trù và muốn học hát bằng cả tấm lòng. Một vài nghệ nhân giúp đỡ, nhưng không nhận làm đệ tử chân truyền. Vân Mai về sưu tầm băng đĩa, tài liệu rồi tự học.
NSƯT Vân Mai chia sẻ: “Ca nương tài danh xưa có nhiều, nhưng tôi mê nhất giọng ca cụ Châu Doanh Đặng Thị Hảo, cụ Quách Thị Hồ. Cho đến khi mở cửa hàng kinh doanh, tôi dành một góc để ngồi luyện phách, luyện ca. Hễ không có khách, tôi lại ngồi xuống tập luyện. Cứ mày mò như thế, rồi cũng hát được". Vân Mai mạnh dạn tham gia Liên hoan Ca trù toàn quốc lần đầu tiên năm 2007. Chị giành Huy chương Vàng. Chị được nhiều nhà nghiên cứu quý mến, trân trọng.
Con đường tự học của ca nương Vân Mai không hề dễ dàng, phải mất hàng chục năm mò mẫm, chị mới biết đến cái kỹ thuật cốt yếu nhất của ca trù là "ém hơi, nhả chữ". Nghe các cụ nói, nhưng không ai hướng dẫn phải thực hành thế nào. Chị cứ thử hết cách này đến cách khác. Mãi rồi mới biết, muốn "ém hơi, nhả chữ" cho tốt, thì phải dùng kỹ thuật thở bụng. Hít vào, phình bụng ra, sau đó, ép bụng cho hơi bật ra. Hơi bật ra mạnh thì giọng ngân và vang, miệng hát nhẹ mà giọng có sức nặng, khác hẳn lối hát giả thanh của nhiều loại dân ca khác. Khi biết được kỹ thuật này rồi, nửa đêm, khi đi nằm rồi Vân Mai vẫn... tập thở. Hiểu kỹ thuật ém hơi, thì cũng hiểu kỹ thuật "đổ hột". Cái ngân của ca trù có sức truyền cảm ấy là vì người nghệ nhân ngắt nhịp liên tục trong một khúc ngân, mà vẫn phải tròn vành, rõ chữ.
Không chỉ học cách hát, chị còn phải mày mò học gõ phách. Muốn tiếng phách hay, phải luyện gân tay, tiếng phách mới đanh, mới thể hiện nỗi niềm của những câu ca. Phải luyện làm sao năm khổ phách phải tự nhiên như hơi thở. Muốn hát truyền cảm, thì còn phải hiểu thơ ca trù. Tự tìm hiểu, mò mẫm học hỏi thì vất vả, nhưng bù lại, chị trở thành người có kiến thức về ca trù. Vân Mai cũng có bộ sưu tập các băng, đĩa ghi âm các nghệ nhân nổi tiếng mà ít ai có được.
Một điều đặc biệt nữa ở Vân Mai, đó là tình yêu ca trù trong chị đã lan tỏa sang người bạn đời - anh Trần Văn Trúc. Trước kia, thấy vợ say ca trù quá, anh Trúc cũng không ưng. Chiều vợ, anh đưa vợ đi gặp các nghệ nhân, tìm tòi, rồi tham gia các canh hát. Thế rồi anh mê ca trù. Anh theo học đàn đáy của các nghệ nhân trong Câu lạc bộ Ca trù Thái Hà. Học đàn đáy thì cũng phải học năm khổ phách. Về nhà, anh được vợ bổ túc thêm. Chồng đàn, vợ hát, hai người cùng nhau luyện tập. Bây giờ, anh chính là kép đàn cho mỗi buổi biểu diễn của chị. Câu lạc bộ UNESCO Ca trù Hà Nội do Vân Mai làm Chủ nhiệm đã dời địa điểm hoạt động từ đền Voi Phục về Bích Câu đạo quán được ba năm. Bởi vậy, mới đây, chị đổi tên câu lạc bộ thành Câu lạc bộ Ca trù Bích Câu đạo quán. Ca trù bây giờ được nhiều người biết đến hơn. Vân Mai cũng đã hoàn thiện hồ sơ đề nghị công nhận là Nghệ nhân Nhân dân. Nhưng chị còn nhiều băn khoăn. Chị bảo, ít người đủ kiên trì theo ca trù đến cùng. Nhiều người chưa thạo những kỹ thuật cơ bản của ca trù đã đi hát, rồi truyền dạy, dẫn đến nguy cơ sai lạc những tinh túy của ca trù.
