Trong bối cảnh nhiều bộ môn nghệ thuật, nhất là nghệ thuật truyền thống phải loay hoay trước nguy cơ mai một, thất truyền, múa rối nước lại có một đời sống khá phong phú. Minh chứng là Liên hoan nghệ thuật Múa rối nước Hà Nội - 2019 diễn ra vào trung tuần tháng 3 vừa qua tại làng lụa Vạn Phúc, Hà Đông, Hà Nội đã thu hút được sự tham gia của 5 phường rối nước trên địa bàn Thành phố Hà Nội (gồm: Phường Rối xã Bình Phú, Thạch Thất; Phường Rối Đào Thục, Đông Anh; Phường Rối Chàng Sơn, Thạch Thất; Phường Rối Thạch Xá, Thạch Thất; Phường Rối Tế Tiêu, Mỹ Đức).
Liên hoan Nghệ thuật rối nước là dịp để các nghệ nhân rối nước gặp gỡ, giao lưu, khuyến khích tinh thần bảo vệ nghệ thuật truyền thống. Rối nước làng Ra (tức thôn Phú Hòa, xã Bình Phú, huyện Thạch Thất) được xem là làng rối nước có tuổi nghề lâu đời nhất Việt Nam, được “xuất vở” đầu tiên. Không phải là chú Tễu như các địa phương khác, khởi đầu chương trình biểu diễn, một ông tướng dũng mãnh - ông Tướng loa từ buồng trò đi ra “giới thiệu chương trình”. Rối nước làng Ra đem đến Liên hoan 11 tích trò độc đáo, đòi hỏi kỹ thuật biểu diễn cao.
Trong khi rối nước làng Ra có một lịch sử đáng tự hào, thì các tích trò của rối nước Đào Thục (xã Thụy Lâm, huyện Đông Anh) lại có nét độc đáo riêng của vùng quê vốn là đất Kinh Bắc cổ. Xen lẫn điệu hát chèo là tiết mục Hát Văn, gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu của cư dân đồng bằng Bắc Bộ. Các tiết mục sử dụng kỹ thuật cao gồm: Câu ếch, Đốt pháo bật cờ, Trâu chui ống,… Tích trò tưởng chừng đơn giản khi diễn tả một anh nông dân đi câu ếch, nhưng những người am hiểu về rối nước đều biết làm sao để chiếc cần câu trong tay quân rối móc được vào con ếch là rất khó. Các nghệ nhân rối nước Đào Thục tạo nên sự hấp dẫn bởi sự kết hợp nhịp nhàng các kỹ thuật điều khiển rối sào, rối dây, rối bè, rối que,…
Nếu như ở lần Liên hoan đầu tiên năm 2016, Đào Thục đã vinh dự giành giải A, thì năm nay, Phường rối nước Chàng Sơn (Thạch Thất) vinh dự giành được giải cao nhất. Chàng Sơn đem đến những tiết mục đỉnh cao như: Trèo cau, Mời trầu, Trâu cày cấy lúa,… Trong đó, độc đáo nhất là tiết mục Mời trầu. Quân rối tham gia tiết mục được điều khiển bằng dây, đi đến sát tận khu vực khán giả để mời trầu khách,…
Đời sống của sân khấu cũng như nghệ thuật múa rối nước sống động đến vậy, nhưng khi những tràng pháo tay kết thúc, cũng là lúc các nghệ nhân trở về với thực tế của mình. Ngoại trừ điểm sáng Đào Thục, với việc biểu diễn phục vụ khách du lịch, nhìn chung, các phường rối nước trên địa bàn Hà Nội đều rơi vào tình trạng biểu diễn năm thì mười họa, các quân rối đều cũ kỹ mà thiếu kinh phí đầu tư thay mới, thiếu thế hệ nghệ nhân kế cận.
Phường rối nước Chàng Sơn vừa giành Giải A - giải cao nhất của Liên hoan, nhưng cũng đồng thời là địa phương thuộc diện khó khăn nhất. Phó Phường rối nước Chàng Sơn Nguyễn Văn Viên cho biết: Phường rối Chàng Sơn gặp khó khăn toàn diện. Ao làng có tòa thủy đình làm nơi biểu diễn nhiều năm nay ô nhiễm nặng nề. Nghệ nhân phải đứng biểu diễn rối nước trong điều kiện ô nhiễm rất có hại cho sức khỏe. Các quân rối được đầu tư làm mới từ năm 2002, đã qua gần 20 năm. Các quân rối nhẹ thì bong tróc, nặng thì mục nát. Điều kiện kinh tế của nghệ nhân không mấy dư dả. Nếu để tự xoay xở thì không biết đến bao giờ.
Theo những nghệ nhân múa rối nước. chi phí trung bình để làm ra một quân rối là hai triệu đồng, chưa tính đến những quân rối kích thước lớn, có các chi tiết cầu kỳ. Một phường rối tối thiểu cũng cần có hơn 100 đến 200 quân rối. Đầu tư thay mới một bộ quân rối là quá sức với các nghệ nhân. Nghệ nhân thường sống bằng các nghề khác nhau: người làm nông, người làm mộc, người làm thợ nề… Khi có dịp biểu diễn mới tập hợp nhau lại. Các làng rối: Thạch Xá, Phú Hòa, Tế Tiêu… đều chung cảnh ngộ là ngoài ngày hội, khi nào có nơi mời thì mới có điều kiện biểu diễn. Song, thù lao nghệ nhân nhận được chỉ khoảng 100 nghìn đồng. Điều này khiến lớp trẻ ái ngại khi nói chuyện nối nghề, theo nghề của cha ông. Phần lớn các làng rối nước đều đang “khủng hoảng” thế hệ kế cận. Ví dụ như phường rối làng Ra, lực lượng chủ lực là thế hệ đã 50-60 tuổi.
Múa rối nước là nghệ thuật truyền thống độc đáo của Việt Nam nói chung, Hà Nội nói riêng. Sở dĩ nghệ thuật rối nước cuốn hút khán giả năm châu là bởi những giá trị nghệ thuật độc đáo. Đầu tư để bảo tồn loại hình này không phải là quá lớn, do số lượng làng rối nước trên địa bàn không quá mười đầu ngón tay. Tuy nhiên, vẫn giải pháp đầu tư, hỗ trợ bền vững từ cấp Trung ương, thành phố đến các địa phương để môn nghệ thuật này phát huy hết giá trị vốn có.
