Khu phố cổ Hà Nội được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia vào năm 2004. Tuy nhiên, với đặc thù có cư dân sinh sống trong lòng di sản, giải pháp nào để bảo tồn, phát huy giá trị, đặc biệt là giá trị văn hóa truyền thống của Khu phố cổ vẫn còn nhiều thách thức. Trong thời gian qua, quận Hoàn Kiếm đã tích cực triển khai thực hiện có hiệu quả công tác trùng tu, tôn tạo các di tích có giá trị văn hóa, lịch sử trong khu phố cổ bằng ngân sách và nguồn xã hội hóa, đồng thời nghiên cứu bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể, tuyên truyền quảng bá giới thiệu về hình ảnh khu phố cổ. Một trong những điểm nhấn để bảo tồn và phát huy các giá trị tiềm năng của khu phố cổ Hà Nội chính là việc mở rộng tuyến phố đi bộ sang khu bảo tồn cấp I gắn với tuyến phố đi bộ Hàng Đào – Đồng Xuân nhằm từng bước xây dựng và phát triển khu phố cổ Hà Nội thành không gian đi bộ, tạo ra nét văn hóa đặc trưng riêng của quận Hoàn Kiếm.
Trên thực tế, hiện nay, vẫn còn nhiều khó khăn thách thức, đặc biệt là mâu thuẫn giữa nhu cầu phát triển với yêu cầu bảo tồn không gian khu phố cổ. Để khắc phục những bất cập đó, BQL phố cổ Hà Nội đã và đang phối hợp với các đơn vị chức năng xây dựng cơ chế để huy động các nguồn lực xã hội tham gia bảo tồn, phát huy giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc phố cổ Hà Nội, trong đó, có việc huy động vốn tham gia đầu tư tu bổ, tôn tạo các di tích, xây dựng, cải tạo nhà ở, nâng cấp cơ sở hạ tầng và phát triển thương mại, du lịch, dịch vụ.
Tại buổi tọa đàm “Bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống khu phố cổ - Khó khăn và giải pháp” do Ban Quản lý Phố cổ Hà Nội vừa tổ chức, các chuyên gia, nhà nghiên cứu đều nhấn mạnh đến những thách thức trong việc giữ gìn di sản văn hóa này, trong đó nổi cộm là bài toán hài hòa lợi ích, nhu cầu sống của người dân với việc giữ gìn giá trị của di sản.
Theo TS. Lưu Minh Trị, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Thăng Long - Hà Nội, khu phố cổ Hà Nội hiện còn lưu giữ một kho tàng di sản văn hóa phong phú của Thăng Long. Đó là 121 di tích lịch sử - văn hóa gồm: 51 đình (có nhiều đình thờ tổ nghề), 25 đền miếu (có các đền thờ danh nhân, đền thờ Mẫu)… Từ xưa đến nay, khu phố cổ với “36 phố phường” đã nổi tiếng là đất “ngàn năm văn vật”, với nhiều hoạt động sinh hoạt phong phú của người dân. Vì vậy, nhìn nhận về giá trị khu phố không chỉ ở giá trị văn hóa vật thể (công trình kiến trúc), mà còn cả giá trị văn hóa phi vật thể - đó chính là làng nghề, phố nghề, sinh hoạt tín ngưỡng - lễ hội, ẩm thực, phong cách sống… Đây cũng là yếu tố làm nên hồn cốt cho Hà Nội. Tuy nhiên, theo TS.Lưu Minh Trị, khu phố cổ Hà Nội cũng là nơi có mật độ dân cư cao nhất thành phố, với dân số tĩnh là 800-1.200 người/ha, diện tích sử dụng đất trên đầu người trung bình 0,4-0,6m2/người (có phường chỉ đạt 0,2m2/người), đó là chưa tính đến mật độ cư trú của một lượng dân cư lao động, buôn bán, hàng rong, khách du lịch… Mật độ dân cư đông đúc đã tạo áp lực không nhỏ lên các công trình kiến trúc và cả những sinh hoạt văn hóa thường ngày của chính cộng đồng người dân.
Đồng quan điểm, TS. Ngô Doãn Đức (Hội Kiến trúc sư Việt Nam) phân tích, thách thức lớn nhất trong phát huy văn hóa truyền thống khu phố cổ Hà Nội là mật độ dân số trong khu vực bảo tồn cấp I quá cao, thiếu những khoảng trống cần thiết dành cho các hoạt động văn hóa. Những địa điểm dành cho hoạt động văn hóa vốn có cũng bị thu hẹp nhiều. Phó Chủ tịch UBND phường Hàng Bạc Nguyễn Thị Thu Hường cho biết, địa bàn phường có phố Hàng Bạc - một trong những phố nghề đặc trưng của khu phố cổ Hà Nội, nhưng nhiều người đang sinh sống, hoạt động sản xuất, kinh doanh ngành nghề này trên địa bàn phường vẫn chưa hiểu, chưa có sự phân biệt rõ ràng giữa nghề thủ công truyền thống với thủ công công nghiệp. Một số người có xu hướng thương mại hóa sản phẩm thủ công truyền thống, coi trọng lợi nhuận, làm cho giá trị văn hóa của sản phẩm, thương hiệu của phố nghề bị suy giảm. Vì thế, lo ngại sản phẩm thủ công sản xuất tại 36 phố phường ngày càng phai nhạt giá trị văn hóa là nỗi trăn trở của nhiều cán bộ quản lý ở các phường trong khu phố cổ.
Ths.Trần Thị Thúy Lan - Phó BQL Phố cổ Hà Nội đánh giá, dưới tác động của cơ chế thị trường, giá trị đất ở trong khu phố cổ tăng cao, cơ hội kiếm lợi từ đất đai đã khiến nhiều gia đình không muốn rời bỏ mảnh đất này; đồng thời, nhiều gia đình từ nơi khác cũng mong muốn có nhà ở khu vực này để thuận lợi trong việc kinh doanh, buôn bán. Bên cạnh đó, một lượng lớn lao động từ các nơi khác cũng đổ về kiếm sống, thậm chí chỉ đơn giản bằng các nghề phục vụ, lao động phổ thông… Chính vì vậy, trên lĩnh vực ngành nghề truyền thống, phong tục, tập quán cũng có nhiều thay đổi. Trước tiên là sự biến mất của các nghề thủ công truyền thống, các sản phẩm, mặt hàng thủ công hầu như không còn, mà thay vào đó là các cửa hàng nhỏ bày bán đồ mỹ nghệ cùng với hàng tạp phẩm, hàng ngoại nhập… Các tên phố cũng không còn có ý nghĩa gắn với các mặt hàng sản xuất hay buôn bán tại phố đó nữa. Phong tục tập quán dưới tác động của cơ chế thị trường cũng có nhiều thay đổi, lối sống truyền thống bị mai một, thay vào đó là phong cách sống mới theo nhịp độ kinh tế thị trường.
Cũng vì thế, nhiều ý kiến cho rằng, để bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống của khu phố cổ, không chỉ tập trung vào việc giữ gìn tính nguyên vẹn của những công trình kiến trúc, mà còn phải quan tâm giải quyết nhu cầu sống của người dân. Từ đó, mới có thể giữ gìn và phát huy những giá trị sinh hoạt văn hóa cộng đồng vốn làm nên bản sắc của khu phố. TS.Lưu Minh Trị cho rằng, cần tập trung vào 4 giá trị là: Nghề thủ công - phố nghề, nhà di sản tổ nghề; sinh hoạt tín ngưỡng - lễ hội truyền thống; giá trị ẩm thực; nếp sống thanh lịch, văn minh. Tuy nhiên, đây sẽ là công việc rất khó khăn, phức tạp. Do đó, về lâu dài rất cần sự vào cuộc của chính quyền địa phương, đặc biệt là chính các tầng lớp nhân dân sống trong khu phố cổ.
Việc quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống khu phố cổ vẫn là bài toán khó. Những giải pháp giàu tính khả thi được các nhà nghiên cứu đưa ra là những gợi mở đối với các cơ quan quản lý trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị khu phố cổ Hà Nội.
