Chủ nhiệm đề tài: GS.TS.KTS. Đỗ Hậu
Sự cần thiết:
Trong hai mươi năm qua, Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung đã trải qua sự phát triển đô thị nhanh chưa từng có. Khi tốc độ đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, kéo theo một loạt các thách thức mới: diện tích đất nông nghiệp giảm trên quy mô lớn, một bộ phận lao động trong nông nghiệp mất đất sản xuất trở nên thiếu công ăn việc làm; một bộ phận lao động từ nông thôn chuyển về đô thị gia tăng áp lực lên các nguồn tài nguyên như đất đai, thực phẩm, nước…
Những thay đổi này đặc biệt nghiêm trọng đối với nông dân Hà Nội, khi các xã nông nghiệp chuyển thành phường, đất trồng lúa được giao cho các nhà đầu tư, nông dân đã mất nhiều hoặc toàn bộ đất đai, thường là nguồn thu nhập duy nhất của họ. Các mảnh đất nông nghiệp manh mún và không liền mạch khiến việc mở rộng canh tác, đầu tư sản xuất trở nên khó khăn hơn bao giờ hết, các hợp tác xã của nông dân có thể bị giải thể hoặc ngừng hoạt động. Điều này dẫn đến việc đất nông nghiệp ngay trên địa bàn Thủ đô bị bỏ hoang. Với những hạn chế về tuổi tác, trình độ học vấn, và các kỹ năng cần thiết, những người nông dân khó có cơ hội tìm kiếm việc làm ở những khu công nghiệp. Điều này làm cho những người nông dân này dễ bị nghèo và không có việc làm, đặc biệt là phụ nữ trung niên, những người thường có nhiệm vụ chăm sóc trẻ em hoặc cha mẹ già. Do vậy nông nghiệp Thủ đô vẫn đóng vai trò rất quan trọng trong việc đảm bảo sinh kế và công ăn việc làm cho cư dân nông thôn.
Dân số Hà Nội gia tăng nhanh chóng đã làm nảy sinh những lo ngại về việc cung cấp lương thực và làm thế nào để đạt được an ninh lương thực một cách bền vững mà không gây nguy hại đến tài nguyên môi trường. Nhu cầu về “thực phẩm an toàn” có sẵn tại địa phương ngày càng tăng, nhưng các hộ sản xuất quy mô nhỏ, manh mún lại thường không có phương tiện hoặc được đào tạo kỹ thuật để đáp ứng các yêu cầu về thực phẩm an toàn hoặc đáp ứng cho nhu cầu của thị trường.
Về mặt môi trường, dân số gia tăng nhanh chóng cũng kéo theo những vấn đề nảy sinh như ô nhiễm nguồn nước, ô nhiễm không khí nặng nề, các vấn đề môi trường bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Phát triển nông nghiệp đô thị (NNĐT) không những đóng vai trò quan trọng trong chiến lược bền vững sinh kế của dân cư đô thị, tạo nên nguồn GDP cho Thành phố dựa trên giá trị gia tăng từ đất nông nghiệp mà còn được xem là hướng đi tối ưu, có tính khả thi cao để giải quyết các vấn đề bất cập liên quan đến quá trình đô thị hóa như an ninh lương thực và vấn đề môi trường, hướng tới xây dựng các đô thị sinh thái cảnh quan bền vững cho tương lai.
Cụ thể, về kinh tế xã hội, phát triển NNĐT bao gồm nông nghiệp ở khu vực ngoại thành, ven đô và nông nghiệp nội đô sẽ tạo ra được các vùng sản xuất chuyên canh tập trung, các vùng sản xuất nông nghiệp theo hướng hiện đại, từng bước ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp sinh thái, phù hợp với tính chất đô thị, sản phẩm hàng hóa có chất lượng đáp ứng nhu cầu đô thị và nhu cầu thị trường, góp phần nâng cao năng suất, sản lượng và giá trị gia tăng của ngành nông nghiệp; tái cơ cấu hợp lý ngành nông nghiệp, khai thác, sử dụng có hiệu quả đất nông nghiệp và sức lao động, tạo việc làm và nâng cao thu nhập cho lao động nông nghiệp, góp phần giúp nông dân làm giàu chính đáng và giảm nghèo bền vững.
Về mặt môi trường, phát triển NNĐT sẽ từng bước thay đổi nhận thức của người nông dân từ nền sản xuất nông nghiệp theo phương thức truyền thống sang sản xuất nông nghiệp hàng hóa, ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật và những phương pháp canh tác mới theo hướng sinh thái, bền vững, an toàn sinh học, giảm thiểu các tác động của ô nhiễm môi trường, cải thiện môi trường và cảnh quan đô thị. NNĐT sẽ đóng góp vào chiến lược đô thị xanh, thông minh và bền vững của Hà Nội.
Đồng thời, phát triển NNĐT sẽ sản xuất các sản phẩm có chất lượng, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, vì lợi ích của người tiêu dùng, góp phần nâng cao sức khỏe cho cộng đồng, đảm bảo an ninh dinh dưỡng.
Mặc dù hơn 10 năm về trước tại Quyết định số 17/2012/QĐ-UBND ngày 09/7/2012 của UBND Thành phố về việc phê duyệt “Quy hoạch phát triển nông nghiệp thành phố Hà Nội đến năm 2020, định hướng 2030”, Hà Nội đã xác định phát triển nông nghiệp theo hướng NNĐT sinh thái là định hướng cơ bản của ngành kinh tế quan trọng này. Tuy nhiên, đến nay, theo đánh giá của nhiều chuyên gia thì ngành nông nghiệp của Thủ đô vẫn chưa xác định rõ phương hướng phát triển, chưa phân biệt được loại hình nông nghiệp mà Hà Nội đang xây dựng và phát triển là NNĐT sinh thái hay là nông nghiệp truyền thống; loại hình nông nghiệp công nghệ cao hay mô hình nông nghiệp hữu cơ. Mô hình nông nghiệp quy mô lớn hay mô hình kinh tế hộ gia đình… Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã xác định chung cho nông nghiệp Việt Nam: “Nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh. Phát triển nông nghiệp hàng hoá tập trung, quy mô lớn theo hướng hiện đại, bền vững, ứng dụng công nghệ mới, giá trị gia tăng cao, thích ứng với biến đổi khí hậu”. Cụ thể chủ trương đó, Nghị quyết Đại hội đại biểu lần thứ XVII Đảng bộ Thành phố được xây dựng là: “Đến năm 2030, Hà Nội trở thành Thành phố xanh - văn hiến - thông minh - hiện đại; phát triển năng động, hiệu quả, có sức cạnh tranh khu vực và quốc tế; hoàn thành công nghiệp hóa Thủ đô và đến năm 2045, có chất lượng cuộc sống cao; kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển toàn diện, bền vững; là Thành phố kết nối toàn cầu, có sức cạnh tranh quốc tế”.
Trên cơ sở những nghiên cứu về định hướng phát triển hệ thống đô thị vùng Thủ đô, định hướng phát triển kinh tế - xã hội và định hướng phát triển nông nghiệp của vùng, cho thấy hệ thống đô thị vùng Thủ đô đang được quy hoạch trở thành những trung tâm của khu vực về phát triển kinh tế văn hóa xã hội. Tuy nhiên vấn đề nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp công nghệ cao và du lịch sinh thái nông nghiệp chưa được phát triển với quy mô lớn để hỗ trợ phát triển NNĐT. Khái niệm nông nghiệp đô thị còn chưa thống nhất. Chưa có nghiên cứu tổ chức không gian NNĐT trong khu vực nội đô, các khu vực mới phát triển, khu vực ven đô, khu vực đô thị vệ tinh… Chính vì vậy, cần nhìn nhận và có tư duy khoa học về NNĐT, NNĐT phải trở thành động lực mới để quy hoạch xây dựng đô thị phát triển bền vững ở Thủ đô Hà Nội. Trong đó vấn đề tổ chức không gian nông nghiệp trong cấu trúc không gian đô thị ở Thủ đô Hà Nội đòi hỏi phải đi trước một bước, đang rất cấp thiết hiện nay. Tổ chức không gian nông nghiệp đô thị hợp lý sẽ tiết kiệm quỹ đất vốn đang rất quý giá đối với Thủ đô Hà Nội. Vì vậy đầu tư phát triển nông nghiệp đô thị theo hướng NNĐT sinh thái trong quá trình đô thị hóa trong giai đoạn tới là một trong những trọng tâm, chiến lược phát triển nông nghiệp của Thành phố góp phần xây dựng chiến lược phát triển kinh tế xã hội của thành phố Hà Nội. Việc nghiên cứu xây dựng các mô hình và ban hành các quy chế, chính sách, quy hoạch và kế hoạch hành động... cho phát triển không gian NNĐT là những giải pháp hữu hiệu để phù hợp với yêu cầu phát triển đô thị bền vững ở Thủ đô và cả vùng, khu vực.
Mục tiêu tổng quát:
Đề xuất các mô hình và giải pháp tổ chức không gian nông nghiệp đô thị giai đoạn 2021-2030 theo định hướng chung trong quy hoạch tổng thể thành phố Hà Nội và dịnh hướng phát triển nông nghiệp trong giai đoạn tới góp phần tích cực vào quá trình phát triển Thành phố xanh - văn hiến - thông minh - hiện đại; phát triển năng động, hiệu quả, có sức cạnh tranh khu vực và quốc tế; hoàn thành công nghiệp hóa Thủ đô và đến năm 2045, có chất lượng cuộc sống cao; kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển toàn diện, bền vững; là Thành phố kết nối toàn cầu, có sức cạnh tranh quốc tế”.
Mục tiêu cụ thể:
- Làm rõ khái niệm về nông nghiệp đô thị và không gian nông nghiệp đô thị trên thế giới và tại Việt Nam.
- Đánh giá được thực trạng tổ chức không gian nông nghiệp đô thị tại thành phố Hà Nội.
- Đề xuất mô hình và giải pháp tổ chức không gian nông nghiệp đô thị góp phần phát triển bền vững thành phố Hà Nội.
Nội dung nghiên cứu:
- Nghiên cứu tổng quan về tổ chức không gian NNĐT trên thế giới, ở Việt Nam.
- Phân tích, đánh giá thực trạng tổ chức không gian nông nghiệp đô thị ở Hà Nội nói chung và trong các khu vực nội đô, khu vực ven đô (các huyện dự kiến chuyển thành quận) và khu vực ngoại thành.
- Nghiên cứu phương pháp luận và những cơ sở khoa học về tổ chức không gian NNĐT trong quy hoạch đô thị ở thành phố Hà Nội theo hướng phát triển đô thị bền vững.
- Nghiên cứu các định hướng chung về giải pháp tổ chức không gian NNĐT hướng đến quy hoạch xây dựng đô thị phát triển bền vững.
- Đề xuất mô hình và các giải pháp tổ chức không gian nông nghiệp đô thị phù hợp với từng khu vực trong thành phố Hà Nội.
- Đề xuất giải pháp quản lý nhà nước về không gian nông nghiệp đô thị phù hợp với định hướng phát triển nông nghiệp đô thị trong thời gian tới.
Kết quả của đề tài:
Tổng quan về NNĐT trên thế giới, NNĐT ở Việt Nam và NNĐT ở thành phố Hà Nội đã cho thấy quá trình hình thành NNĐT gắn liền với quá trình hình thành và phát triển đô thị. NNĐT có nguồn gốc từ nông nghiệp truyền thống là một thành phần kinh tế quan trọng ngay từ thời kỳ sơ khai đô thị.
Thông qua bức tranh của NNĐT trên thế giới hiện nay cho thấy NNĐT ngày càng khẳng định vai trò vị trí của mình trong không gian đô thị. Hệ giá trị của NNĐT làm mới không gian đô thị đã chứng minh các xu hướng phát triển của NNĐT diễn ra tất yếu trong phạm vi toàn cầu trong đó có các đô thị ở Việt Nam, nhất là đô thị Hà Nội Về mặt lý luận, hầu hết các lý thuyết về phát triển đô thị gần đây đều nhìn nhận nông nghiệp có vai trò ngày càng quan trọng trong việc góp phần quy hoạch xây dựng phát triển đô thị bền vững theo hướng sinh thái, bằng những giá trị về giảm thiểu ô nhiễm, cải thiện môi trường, gia tăng cảnh quan đô thị, tăng hiệu quả sử dụng đất đô thị. Đứng trước hàng loạt các vấn đề khó khăn do quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh, NNĐT đã trở thành chìa khóa mở ra con đường phát triển bền vững cho các đô thị và ngày càng được nhiều tổ chức, nhiều học giả quan tâm nghiên cứu.
Nông nghiệp đô thị Hà Nội không những có vai trò vị trí quan trọng trong sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội của Thành phố mà nó còn là hình mẫu cho phát triển nông nghiệp ven đô trong cả nước. Vì vậy đầu tư phát triển nông nghiệp dô thị theo hướng NNĐT sinh thái trong quá trình đô thị hóa trong giai đoạn tới là một trong những trọng tâm, chiến lược phát triển nông nghiệp của Thành phố góp phần xây dựng chiến lược phát triển kinh tế xã hội của thành phố Hà Nội. Vì vậy phát triển NNĐT ở Hà Nội chính là góp phần tích cực vào quá trình phát triển thành phố văn minh, hiện đại và bền vững.
Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa đang diễn ra mạnh mẽ ở Hà Nội trong nội đô và các vùng phụ cận đã và đang đặt ra vấn đề cấp thiết phải phát triển một nền nông nghiệp đô thị với mục tiêu vừa phát triển kinh tế nông nghiệp có giá trị cao, vừa tạo cảnh quan môi trường sinh thái, chống biến đổi khí hậu, chống úng ngập và dự trữ nguồn tài nguyên nước. Trên thực tế quá trình đô thị hóa của thành phố Hà Nội đã dẫn đến sự phá vỡ cấu trúc khu vực nông thôn ven đô, khu vực này có các làng xã đã được xây dựng hình thành từ rất lâu đời với nhiều mô hình kinh tế đặc trưng, như làng nghề truyền thống: sản xuất đồ mộc, may ở Thạch Thất, gốm sứ Bát Tràng, vàng bạc Kiêu Kỵ…, làng thuần nông: như vùng trồng lúa, hoa, cây cảnh chất lượng cao, nuôi trồng thuỷ sản, rau an toàn, chăn nuôi tập trung… Quá trình này đã làm mất đi các yếu tố truyền thống làng xã.
Không gian nông nghiệp thành phố Hà Nội trong cấu trúc không gian tổng thể thành phố Hà Nội đã được khảo sát, đánh giá, nhận diện và phân loại thành 3 khu vực đặc trưng khác nhau bao gồm: Nông nghiệp nội đô, Nông nghiệp vùng ven đô/đô thị hóa và Nông nghiệp ngoại ô. Không gian nông nghiệp nội đô ở thành phố Hà Nội thông thường có qui mô nhỏ, manh mún, xen ghép về mặt lãnh thổ với các hoạt động kinh tế khác nhau, nhiều tầng (tiến hành cả trên nóc nhà có mái bằng, ban công…), tiến hành canh tác cả trong các bể, thùng, chậu… và không gian lãnh thổ sản xuất nông nghiệp tương đối ổn định do quy hoạch về cơ bản đã hoàn tất. Không gian nông nhiệp vùng ven đô/vùng đô thị hóa luôn không có sự ổn định do quá trình chuyển hóa quỹ đất nông nghiệp sang đô thị. Nông nghiệp ngoại ô/khu vực nông thôn là bộ phận quan trọng nhất của nông nghiệp đô thị Việt Nam hiện nay nói chung của thành phố Hà Nội nói riêng. Không gian lãnh thổ rộng, được quy hoạch rõ ràng, hình thành các vùng chuyên canh, các vành đai nông nghiệp; sản xuất lương thực, cây ăn quả, chăn nuôi tập trung… theo định hướng quy hoạch nông trên địa bàn.
Đặc trưng không gian nông nghiệp đô thị tại 3 khu vực khác nhau do có sự khác nhau về vị trí địa lý, thổ nhưỡng, yếu tố văn hóa lịch sử, quy mô sản xuất nông nghiệp, tính chất loại hình sản xuất, môi trường, cảnh quan, hạ tầng kỹ thuật phục vụ sản xuất, công nghệ sản xuất, mô hình và phương thức sản xuất, nhu cầu sinh kế và thị trường tiêu thụ… Tại 3 khu vực này, không gian nông nghiệp có hình thái và quy mô khác nhau do chịu ảnh hưởng bởi quá trình đô thị hóa, đặc biệt là sự biến động của thị trường bất động sản. Không gian NNĐT đặc trưng của thành phố Hà Nội được nhận diện thông qua kết quả điều tra khảo sát theo các tiêu chí đánh giá không gian NNĐT như sau:
Về vị trí, quy mô đất đai: Các không gian tổ chức nông nghiệp đô thị về cơ bản còn manh mún, chưa thể hiện tính chuyên môn hóa cao, kể cả đối với không gian nông nghiệp ngoại thị....
Về loại hình sản xuất: Thành phố Hà Nội đã dần từng bước hướng đến đa dạng, phong phú hơn các loại hình sản xuất nông nghiệp, như: nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp du lịch, nông nghiệp công nghệ cao... Với việc quy hoạch phát triển các vùng sản xuất chuyên canh tập trung, cánh đồng mẫu lớn, vùng sản xuất rau an toàn tập trung, vùng sản xuất hoa, cây cảnh... Tuy nhiên, đây mới chỉ là các loại hình mang tính thử nghiêm, chưa thật phổ biến...
Về mô hình, phương thức sản xuất: Nông nghiệp đô thị Hà Nội đã xây dựng nhiều loại mô hình sản xuất như: Mô hình sản xuất lúa hàng hóa chất lượng cao; Mô hình phát triển một số loại cây ăn quả giá trị kinh tế cao; Mô hình sản xuất và tiêu thụ rau an toàn; Mô hình sản xuất hoa, cây cảnh; Mô hình chăn nuôi ứng dụng công nghệ cao; Mô hình sản xuất nông nghiệp kết hợp du lịch sinh thái... Tuy nhiên, các loại hình sản xuất nông nghiệp hiện nay của Hà Nội thực chất vẫn là các mô hình tương tự tại các địa phương khác trong vùng đồng bằng sông Hồng. Trong đó, mô hình nông nghiệp truyền thống và kinh tế hộ vẫn đang giữ vai trò chủ đạo.
Về công nghệ sản xuất: Để thực hiện mục tiêu tăng trưởng sản xuất nông nghiệp đã đề ra, thời gian qua Hà Nội đã chú trọng phát triển các mô hình sản xuất nông nghiệp hiện đại, ứng dụng công nghệ cao... Tuy nhiên, việc ứng dụng công nghệ mới chỉ dừng lại ở từng phần trong chuỗi sản xuất, sơ chế, bảo quản sản phẩm... Trong khi kinh nghiệm/công nghệ truyền thống vẫn giữ vai trò chủ đạo.
Về môi trường, cảnh quan, hạ tầng kỹ thuật phục vụ sản xuất: Là vùng cảnh quan đặc trưng có giá trị theo lưu vực sông Hồng, sông Đáy...; Nơi có lịch sử phát triển lâu đời, lưu giữ các giá trị cốt lõi của văn hóa Thăng Long và văn hóa xứ Đoài... Tuy nhiên, hạ tầng kỹ thuật phục vụ cho sản xuất nông nghiệp còn thiếu, chưa đáp ứng yêu cầu các hoạt động sản xuất nông nghiệp. Công nghệ hay phương thức sản xuất, hạ tầng kỹ thuật như cấp, thoát nước, xử lý nước thải, rác thải… ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng cảnh quan, môi trường tại khu vực sản xuất và vùng phụ cận…
Hiện trạng NNĐT, đặc biệt hơn là nhìn NNĐT từ góc độ quy hoạch phát triển đô thị ở Thủ đô Hà Nội ngày càng cho thấy sự cần thiết phải tổ chức NNĐT theo hướng ổn định để hướng đến quy hoạch phát triển đô thị bền vững trong bối cảnh đô thị hóa và biến đổi khí hậu hiện nay.
Do sự phức tạp và tính đa dạng của nông nghiệp, để nông nghiệp truyền thống trở thành NNĐT trong môi trường đô thị ở Thủ đô Hà Nội cần có phương pháp tiếp cận hệ thống và đa ngành làm cơ sở thực hiện các phương pháp nghiên cứu phù hợp với chuyên ngành cũng như thực tiễn của môi trường đô thị ở Thủ đô Hà Nội. Với cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu thích hợp, đề tài đã xác định các cơ sở khoa học vừa phản ánh đầy đủ lý luận, quan điểm khoa học, lý thuyết về NNĐT theo chuẩn mực quốc tế và bối cảnh thực tiễn tại thủ đô Hà Nội, trong đó cơ sở về đô thị đóng vai trò quan trọng tạo dựng môi trường cho nông nghiệp phát triển. Bên cạnh đó, những bài học quốc tế, bài học của Việt Nam về phát triển nông nghiệp trong đô thị cũng có ý nghĩa tham khảo.
Từ kết quả nghiên cứu cho thấy tổ chức không gian NNĐT là một trong những xu hướng tất yếu của hoạt động quy hoạch xây dựng phát triển đô thị bền vững. Chính vì vậy, đề tài đã đề xuất vấn đề lồng ghép hoạt động NNĐT trong không gian đô thị và những điều kiện để NNĐT trở thành động lực mới cho đô thị phát triển bền vững theo hướng sinh thái mang bản sắc địa phương thông qua một số mô hình và giải pháp tổ chức không gian NNĐT.
Việc lựa chọn mô hình không gian NNĐT không chỉ dựa vào đơn vị hành chính mà cần theo phân vùng chức năng sản xuất lâu dài, với nội dung đổi mới, tích hợp đa ngành, xác định bước đi cho từng giai đoạn.