Chương trình công nghiệp hoá nông thôn là một trong những chương trình mang tính chiến lược mà Đảng và Chính phủ Việt Nam đang theo đuổi. Kinh nghiệm tại các quốc gia trên thế giới cho thấy, việc phát triển kinh tế nông thôn và đẩy mạnh tiến trình công nghiệp hóa là một trong những giải pháp chiến lược nhằm tạo ra sức mạnh đột phá cho kinh tế nông thôn, góp phần xóa đói giảm nghèo, giải quyết việc làm và thu nhập đồng thời đóng góp vào tăng trưởng kinh tế của đất nước. Với 65,6% dân số sinh sống ở nông thôn, lao động nông thôn ở Việt Nam chiếm tỷ lệ lớn trong lực lượng lao động của cả nước và là cung nhân lực dồi dào cho quá trình công nghiệp hóa nông thôn. Bài học thành công của các nước trong khu vực và trên thế giới như Đài Loan, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Thái Lan… trong quá trình công nghiệp hóa kinh tế nông thôn đã cho thấy vai trò quan trọng của việc phát triển các cụm công nghiệp (CCN) và cụm công nghiệp làng nghề (CCNLN) nhằm phát huy lợi thế kinh tế theo quy mô, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh, thúc đẩy sự phát triển các doanh nghiệp nhỏ, hộ kinh doanh trong cụm. CCN và CCNLN được kỳ vọng là hạt nhân đổi mới sáng tạo tại nông thôn, nhân tố thúc đẩy cơ khí hóa, ứng dụng khoa học công nghệ vào hoạt động sản xuất, từng bước tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Huyện Thạch Thất nằm ở phía Tây của Thủ đô Hà Nội, tổng diện tích tự nhiên 18.744,18 ha, gồm 22 xã, 01 thị trấn, dân số 213.811 người. Thực hiện chủ trương thực hiện chương trình quốc gia về xây dựng nông thôn mới, với sự vào cuộc quyết liệt của cấp ủy, chính quyền các cấp từ Huyện đến cơ sở đã thực sự vào cuộc. Sau hơn 10 năm triển khai, diện mạo nông thôn trên địa bàn huyện đổi thay tích cực. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch đúng hướng. Các ngành nghề dịch vụ thương mại, nhất là nghề mộc truyền thống được tạo điều kiện thuận lợi phát triển, mang lại thu nhập khá cho người dân. Cơ cấu cây trồng, vật nuôi được chuyển đổi phù hợp, hình thành các vùng chăn nuôi tập trung quy mô lớn xa khu dân cư ở các xã: Yên Bình, Yên Trung, Tân Xã, Cần Kiệm; vùng trồng cây ăn quả hơn 700 ha ở các xã Kim Quan, Lại Thượng, Cẩm Yên; vùng trồng rau an toàn ở các xã Hương Ngải, Hạ Bằng, Canh Nậu, Dị Nậu… Việc ứng dụng khoa học - công nghệ, cơ giới vào sản xuất được quan tâm. Trên địa bàn huyện cũng hình thành 5 mô hình sản xuất nông nghiệp công nghệ cao, 6 mô hình liên kết theo chuỗi giá trị từ sản xuất đến người tiêu dùng. Đến năm 2017, trên địa bàn Huyện có 21/21 xã đạt tiêu chí nông thôn mới (riêng xã Thạch Hòa, Thị trấn Liên Quan phát triển theo hướng đô thị); năm 2020 xã Đại Đồng đạt tiêu chí nông thôn mới nâng cao, Huyện được công nhận đạt chuẩn nông thôn mới. Đây chính là tiền đề cho việc phát triển các CCN và LNTT tại địa phương.

Đến năm 2020, huyện có hơn 50 làng có nghề trong đó có 10 làng được công nhận danh hiệu làng nghề truyền thống như làng nghề cơ kim khí Phùng Xá xã Phùng Xá; làng nghề mộc, may Hữu Bằng xã Hữu Bằng; làng nghề mây tre giang đan xuất khẩu Thái Hòa, Phú Hòa, Bình Xá xã Bình Phú; làng nghề mộc Chàng Sơn xã Chàng Sơn; làng nghề mộc, xây dựng Canh Nậu xã Canh Nậu; làng nghề mộc, xây dựng Dị Nậu xã Dị Nậu; làng nghề chè lam Thạch Xá xã Thạch Xá. Các làng nghề truyền thống chiếm 1.605 doanh nghiệp, hợp tác xã và 20.885 hộ sản xuất kinh doanh trong lĩnh vực công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp (TTCN), xây dựng cơ bản (XDCB). Nhiều ngành nghề truyền thống như: cơ kim khí, chế biến lâm sản, đồ mộc dân dụng, làm nhà gỗ cổ truyền, dệt may, chế biến nông sản... tiếp tục phát triển và hoạt động ngày càng có hiệu quả cao hơn. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển các làng nghề tại Thạch Thất đã nảy sinh nhiều bất cập về mặt bằng cho sản xuất kinh doanh, về vấn đề môi trường, vấn đề chất lượng sống của người dân. Vì vậy, các CCNLN được thành lập giải quyết được nhu cầu về nhà xưởng, giãn mật độ sản xuất trong các khu dân cư, nhằm tạo mặt bằng sản xuất với đầu tư về hệ thống hạ tầng kỹ thuật để di dời các cơ sở sản xuất gây ô nhiễm môi trường ra khỏi khu dân cư, thu hút các doanh nghiệp, hộ sản xuất mở rộng và phát triển sản xuất trong lĩnh vực công nghiệp, TTCN của địa phương.

Đề án số 05 về “Phát triển CN - TTCN và làng nghề huyện Thạch Thất giai đoạn 2016 – 2020” tập trung vào nội dung đầu tư cơ sở hạ tầng, giao thông tại các làng nghề, CCN tạo điều kiện cho phương tiện giao thông vận chuyển hàng hóa, xuất, nhập nguyên vật liệu phục vụ sản xuất; tập trung giải quyết tồn tại về giải phóng mặt bằng ở CCN; khắc phục tình trạng ô nhiễm môi trường; triển khai thực hiện thành lập mới và mở rộng 6 CCN làng nghề theo Nghị định 68/NĐ-CP; bảo đảm nguồn điện sản xuất cũng như sinh hoạt của nhân dân; chỉ đạo các tổ chức tín dụng, ngân hàng, tạo điều kiện thuận lợi về vốn vay cho doanh nghiệp, hộ sản xuất làng nghề đầu tư mở rộng sản xuất kinh doanh; tăng cường công tác tuyên truyền, quảng bá giới thiệu các sản phẩm công nghiệp, làng nghề... Đến năm 2020, cơ cấu kinh tế tiếp tục chuyển dịch theo hướng tích cực, tỷ trọng giá trị công nghiệp, TTCN, XDCB chiếm 70,2%, thương mại, dịch vụ 23,2%, nông nghiệp 6,6%. Tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân 5 năm 14,92%. Cơ cấu lao động làm việc trong các lĩnh vực công nghiệp, TTCN, XDCB; thương mại, dịch vụ; nông, lâm, thủy sản: 59,5%; 26%; 14,5%. Ngày công của một lao động tại các làng nghề ở vào khoảng từ 250 đến 300 nghìn đồng. Nhờ mức thu nhập ổn định, đời sống của người dân ở các làng nghề ngày càng nâng cao. Thu nhập bình quân đầu người ước đạt 70 triệu đồng/người/năm, tăng gấp 2 lần so với năm 2015.

Trước khi quy chế quản lý CCN theo Nghị định 68/NĐ-CP của Chính Phủ có hiệu lực, huyện Thạch Thất đã có 07 CCN đang hoạt động với tổng diện tích quy hoạch 90.9ha, thu hút 1.139 doanh nghiệp, hộ sản xuất (tỷ lệ lấp đầy đạt 78,58%), tạo việc làm cho khoảng hơn 20.000 lao động trong khu vực. Hiện tại những khó khăn vướng mắc UBND huyện xác định cần được tháo gỡ ở 7 CCN này liên quan đến: (1) Chưa lấp đầy diện tích cụm công nghiệp do vấn đề giải quyết mặt bằng, xét duyệt các hộ vào cụm. Một số hộ chưa đủ điều kiện vào cụm công nghiệp, một số hộ đã đủ điều kiện đã nộp đủ tiền nhưng chưa được giao đất do những vướng mắc trong chính sách; (2) Các cụm cũ cần được đầu tư đồng bộ về cơ sở hạ tầng đảm bảo giải quyết được những vấn đề ô nhiễm môi trường một cách triệt để. (3) Có nhiều hạn chế trong phối hợp giữa BQL dự án huyện và các sở để giải quyết những vấn đề tồn tại của các cụm cũ theo Nghị định 68.

Theo Nghị định 68, huyện Thạch Thất đã thành lập, mở rộng 6 CCN (Dị Nậu, Chàng Sơn giai đoạn 2, Hữu Bằng, Bình Phú 1 giai đoạn 2, Đám Sào – Canh Nậu giai đoạn 2, Hương Ngải). Hiện tại những khó khăn trong việc phát triển cụm mới gồm có: (1) do diện tích các cụm mới trên 10ha cần có sự đồng ý của Thủ tướng về việc quy hoạch quỹ đất nông nghiệp cho việc phát triển CCN nên đang phải chờ quyết định của thủ tướng để giải quyết vấn đề mặt bằng; (2) các giải pháp để di dời các hộ vào cụm công nghiệp. Còn một số vướng mắc về mặt chính sách liên quan đến việc sử dụng đất nông nghiệp và những lúng túng trong lộ trình phát triển làm chậm tiến độ của các CCN mới thành lập sau Nghị định 68. Với 7 CCN trước Nghị định 68, tổn tại những vướng mắc chính sách liên quan đến giải quyết mặt bằng, xét duyệt và di dời các hộ dân vào các cụm này. Các CCN hoạt động hiện tại cũng chưa hiệu quả, đã có quy hoạch nhưng thực hiện rất hạn chế.

Việc phát triển của các làng nghề gặp phải những bất cập như mặt bằng chật hẹp chỉ đáp ứng từ 25% - 30% nhu cầu, xưởng sản xuất chủ yếu được xây dựng tại gia đình khó có thể đầu tư đổi mới công nghệ; vốn cho sản xuất - kinh doanh của các cơ sở phần lớn là vốn tự có; hệ thống cơ sở hạ tầng chưa đáp ứng nhu cầu sản xuất, lưu thông hàng hóa; tình trạng ô nhiễm môi trường ở một số làng nghề đã tới mức báo động, đặc biệt ở các làng nghề chế biến thực phẩm, cơ khí. Tuy nhiên, việc hình thành các CCNLN và di dời các cơ sở sản xuất từ các làng nghề tới các CCNLN cũng trong tình trạng thất bại không kém vì tại các cụm cũ, các cơ sở vừa sản xuất kinh doanh vừa sinh sống, các cụm cũ lại gặp nhiều khó khăn về vốn đầu tư, về cơ sở hạ tầng, vấn đề đảm bảo bền vững về mặt môi trường trong phát triển. Các CCN đi từ làng nghề vẫn duy trì nếp sản xuất cũ mà để tồn tại và phát triển được cần phải chuyên môn hóa cao và gắn với vận động của thị trường. Hiện trạng các CCN đang bộc lộ những khó khăn, bất cập như công nghệ lạc hậu, lao động phổ thông là chính, sức cạnh tranh sản phẩm và khả năng kết nối thị trường kém, giá thành cao, ô nhiễm môi trường. Đứng từ góc độ Huyện, trong nhiều năm phát triển cho đến nay, cả các làng nghề đặc biệt LNTT và CCN đều đang gặp nhiều bất cập. Việc dịch chuyển các hộ sản xuất kinh doanh từ làng nghề sang các CCN cũng đã thể hiện những thất bại minh chứng bằng sự tồn tại các CCN cũ không hiệu quả. Vấn đề cần tìm hướng đi cho các LNTT (và cả các làng nghề), hướng giải quyết các CCN cũ và phát triển hiệu quả các CCN mới, trong đó vấn đề nhức nhối nhất đối với huyện Thạch Thất hiện giờ là sự tồn tại và phát triển các CCN cũ.

Từ những bất cập nêu trên, việc thực hiện đề án “Đánh giá thực trạng, đề xuất giải pháp phát triển các CCN và làng nghề của huyện Thạch Thất theo hướng bền vững đến năm 2030” là rất quan trọng và cần thiết để đánh giá một cách khoa học về thực trạng và các giải pháp cho CCN và LNTT.